Phalaenopsis – terminale stengel – mythe of realiteit?

Waarschijnlijk hebben alle amateur-orchideeënkwekers van het geslacht Phalaenopsis tot nu toe te maken gehad met de "nachtmerrie" van terminale stelen. En, zoals in elke online omgeving met meningen, worden deskundige meningen vaak numeriek overtroffen door die van personen die alleen argumenteren vanuit hun eigen beperkte ervaring met enkele gevallen, of persoonlijke meningen; ook de gemeenschap van online orchideeënkwekers vormt hierop geen uitzondering.

Hoewel in zeer zeldzame gevallen dit het einde van de levenscyclus kan betekenen, raken de meeste Phalaenopsis-exemplaren met een terminale steel beschadigd door de groeiomstandigheden. Sommige liefhebbers beschouwen ze vanaf het begin ten onrechte als verloren planten, waarbij ze hun potentieel volledig negeren.

Om een onderbouwde mening te vormen, is het nodig om geleidelijk enkele hypothesen te formuleren en te benaderen.

1. Wat zijn terminale stelen?
2. Wat veroorzaakt hun verschijnen?
3. Welke effecten hebben ze op de planten?
4. Welke acties of maatregelen moeten worden genomen?

Wat zijn terminale stelen?

Een terminale bloemstengel wordt gevormd door het verschijnen vanuit het centrale groeigebied van een knop met daaropvolgende bloemontwikkeling. Meer specifiek, in het bladkroongebied, bijvoorbeeld bij soorten van het geslacht Phalaenopsis, verschijnt op de plaats van een nieuw blad een bloemstengel. Dit fenomeen is bekend bij orchideeën met monopodiale groei, die over het algemeen behoren tot de stam Vandeae, uit de onderfamilie Epidendroideae, welke de onderstammen Aerangidinae, Angraecinae, Aeridinae, Agrostophyllinae, Bromheadiinae, Polystachyinae omvat. Het is belangrijk om in deze context een belangrijk aspect van de biologie van de Vandeae te onthouden, namelijk het type monopodiale groei, wat inhoudt dat er slechts één groeirichting is, gelegen aan de top (het uiteinde van de plant), tegenover het wortelgebied waaruit de wortels ontspringen, in tegenstelling tot soorten met sympodiale groei, waar meerdere groeirichtingen bestaan. Bij monopodiale soorten kunnen we aannemen dat er een apicale dominantie bestaat, waarschijnlijk hormonaal geregeld, die de ontwikkeling van zijscheuten onderdrukt, waardoor aparte plantjes niet ontstaan. Als op de plaats van de gebruikelijke bladeren, die aangeven dat de plant in volle groei is en zijn stengel in één richting verlengt, een bloemstengel verschijnt, mogen we aannemen dat de plant de bladgroei in die richting zal stoppen. Dit betekent echter niet dat de plant zal sterven of in een rustperiode zal komen, want het opheffen van de apicale dominantie activeert in de meeste gevallen de ontwikkeling van zijscheuten via plantenhormonen of groeiregulatoren uit de groep cytokininen. In feite wordt dit fenomeen van zijscheutontwikkeling ook waargenomen bij behandelingen met cytokininen, bijvoorbeeld in de vorm van keiki-pasta's, bladbehandelingen of zelfs onbedoelde beschadiging van de terminale knop. Bovendien is het te zien dat het verschijnen van terminale stengels vaker voorkomt bij soorten met een grotere capaciteit om keiki te produceren, en het vermogen om nieuwe zijscheuten te vormen wordt vaak gebruikt bij sommige Aeridinae, zoals Vanda, Mokara, Trichoglottis, door toepassing van de techniek bekend als topping of decapitatie, waarbij door het verwijderen van de terminale knop de vorming van adventieve planten wordt gestimuleerd die groeien op het basale gebied dat overblijft na de decapitatie. Het is interessant op te merken dat de slapende knoppen van Phalaenopsis-soorten een veelzijdigheid in ontwikkeling bezitten, waarbij ze vegetatieve knoppen kunnen vormen die nieuwe planten, namelijk keiki, voortbrengen, of in gelijke mate bloemknoppen kunnen vormen die leiden tot het verschijnen van bloemstengels. Dit aspect wordt benut door hormonale behandelingen met cytokininen, meer specifiek keiki-pasta's, die de bloemknoppen omzetten in vegetatieve knoppen. We kunnen in dit opzicht aannemen dat deze omzetting mogelijk is en spontaan, geïnduceerd of natuurlijk plaatsvindt, ook bij vegetatieve groeiknoppen die bloemknoppen worden als aan bepaalde voorwaarden wordt voldaan. En zo ontstaan terminale stengels.

Wat veroorzaakt het verschijnen van terminale stelen?

Het verschijnen van terminale stelen wordt veroorzaakt door de omzetting van de vegetatieve knop van monopodiale orchideeën in een bloemknop, en kan meerdere oorzaken hebben, van fysieke aard (mechanische decapitatie van exemplaren, opzettelijk met reproductief doel, of per ongeluk), chemische aard (er is informatie dat sommige schimmelwerende, antibacteriële, insecticide- of mijtwerende behandelingen, bij overvloedige toepassing, dit fenomeen kunnen veroorzaken) of biochemisch-fysiologisch (natuurlijk hormonaal geïnduceerd – op de volwassen leeftijd van planten of kunstmatig door toediening van cytokinines). Uiteindelijk veroorzaken al deze oorzaken de productie of metabolisme van cytokinines, de ophoping daarvan in weefsels, en het activeren van zijknoppen, die uiteindelijk leiden tot de productie van keiki, nieuwe planten die op de stengel van de moederplant verschijnen. Sommige soorten en variëteiten zijn gevoeliger voor het vormen van terminale stelen, en het is interessant op te merken dat dezelfde variëteiten ook vaker basale plantjes (keiki) laten verschijnen. Sommige kwekers verbinden het verschijnen van terminale stelen met te veel lichtstraling of het gebruik van systemische insecticiden, maar er is tot nu toe geen zeker bewijs over dit fenomeen.

Welke effecten hebben terminale stelen op de gezondheid en ontwikkeling van planten?

Hoewel bloemstelen bij het geslacht Phalaenopsis van nature op basale of laterale posities verschijnen, is het mogelijk dat ze ook op apicale posities verschijnen. Meestal veroorzaakt dit fenomeen het verschijnen van basale plantjes, namelijk keiki, omdat de betreffende plant niet meer zal groeien, maar biologisch perfect normaal zal blijven functioneren, bloemen zal produceren en veel meer energie zal investeren in vegetatieve voortplanting.

In veel gevallen, zoals ons wordt verteld door de AOS-experts (Questions About Phalaenopsis), is het verschijnen van terminale stelen een indicator dat de betreffende plant volwassen is geworden en zijn opwaartse groei zal stoppen, maar er zijn talrijke gevallen bekend waarin planten bleven groeien nadat de bloemsteel was opgedroogd. Een zeker aspect bij de behandeling van planten met terminale stelen is dat de betreffende plant zeker minstens één basale keiki zal produceren, afhankelijk van soort, variëteit, hybride, aangezien bekend is dat sommige variëteiten productiever zijn dan andere.